जेठ १३,२०८०
भाद्र महिनाको अन्तिम साता, कर्णाली हातेमालो सेवा समाज जुम्लाका कार्यक्रम अधिकृत विकास भण्डारी तातोपानी–८ को नदै सामुदायिक वनमा रेडपाण्डाको वेसलाइन सर्वेक्षण र अनुसन्धानमा निस्किए । जुम्ला सदमुकाम बाट झण्डै ६० किलोमिटर को यात्रा पछि पुगिन्छ, नदै सामुदायिक वनमा । स्थानीयले रेडपाण्डा देखिदै आएको बताएपछि उक्त सामुदायिक वनमा पहिलो पटक वेसलाईन सर्वेक्षण र अनुसन्धान हुँदै थियो ।
लामो पैदल यात्रा पछि खस्रु र निगालोले झाँगिएको वनमा रेडपाण्डाको खोजीकार्य सुरु भयो । पाँच जना स्थानीय को नेतृत्व गर्दै हातेमालो समाजका कार्यक्रम अधिकृत विकास भण्डारी जँगल चहार्न थाले, रेडपाण्डाको अनुसन्धान मा । घण्टौं सम्म डुल्दा पनि रेडपाण्डा देख्न पाएनन् । विश्वमै दुर्लभ बन्दै गएको रेडपाण्डाको अवस्थाबारे जानकारी बटुल्न त्यति सहज थिएन ।
डुलेर थकित शरिरलाई केहि समय विश्राम लिने निधो भयो । खस्रुको रुख छेवैमा सबै पल्टिए, छरप्रस्ट । त्यतिकैमा विकास भण्डारी ले एउटा दृष्य देखे । झट्ट हेर्दा घरपालुवा बिरालो जस्तो । शरीरको माथिल्लो भाग रातो र खैरो तथा भुँडीमा कालो, अनुहारमा सेतो र आँखा छेउछाउमा कालो भएको रेडपाण्डा खस्रुको रुखमा थियो । नजिकै गएर नियाल्दा पनि भागेन । निकै लामो समय सम्म रेडपाण्डाले एकोहोरो हेरिरह्यो मात्र । ‘सामान्यतया अन्य जँगली जीव, जनावर मानिसको आवाज सुनेपनि भाग्छन्, तर रेडपाण्डा अति लजालु हुन्छ, जो नजिकै जाँदा पनि भाग्दैन । हामीले फोटो लियौं, जिउको आवरण पुरै नियाल्यौं, आधा घण्टा सम्म रुख छेवैमा बस्यौं तर पनि भागेन ।’ विकासले भने ।
रेडपाण्डा हेर्न निकै धैर्य गर्नुपर्ने हुन्छ । लजालु हुनाले पनि यसको संरक्षणमा चुनौति छ, यो भाग्दैन । चरिचरण क्षेत्र विस्तार, जंगलमा भेडा गोठालाले जथाभावी कुकुर छाडा छोड्नु, आहारको विनास हुँदै जानु, वनमा आगलागी गर्नु, पानीको स्रोत घट्नु लगायतका कारण बासस्थान र आहारा सकिँदै जाँदा रेडपाण्डा पनि लोप हुँदै गएको अनुसन्धानले देखाएको छ ।
नदै सामुदायिक वनमा भने घना जँगल र पर्याप्त निगालो हुँदा रेडपाण्डाको लागि अनुकुल देखिएको विकासले बताए । यसको बासस्थान २२ सयदेखि ४८ सय मिटर उचाइमा हुन्छ । यो प्रायः रूखमा बस्छ । एक रुखबाट अर्कोमा उफ्रन र जमिनमा छिटो दौडिन सक्छ ।
डिभिजन वन कार्यालय जुम्लाका डिभिजन अधिकृत दिनेश जँग खत्रीका अनुसार राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ मा कुनै पनि व्यक्तिले नियन्त्रणमा राखेको वा मारेको र ओसारपसार गरेको पाइएमा १ देखि १० वर्षसम्म कैद वा एकदेखि पाँच लाखसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने प्रावधान रहेको छ ।
जुम्लाको पातारासि र सिंजा गाउँपालिकामा रेडपाण्डाको संरक्षणका विषयमा काम गर्दे आएको कर्णाली हातेमालो सेवा समाज जुम्लाका कार्यकारी निर्देशक टेकवहादुर रावतले जानकारी दिए । पातारासी–७ पठमारामा रेडपाण्डाको संरक्षण गरि पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न स्थानीयले होमस्टे संचालनमा ल्याएका छन् । रारा ताल जाने उर्थु–भुलभुले सडक खण्डको आडैमा रहेको पठमारामा रेडपाण्डा हेर्न पुग्ने पर्यटकका लागि ६ जना स्थानीयले होमस्टे संचालनमा ल्याएका हुन ।
‘पठमाराको महारुद्र सामुदायिक वनमा रेडपाण्डा हेर्न आउने पर्यटक लाई सहजताका लागि होम स्टे संचालनमा ल्याएका हौं, हामी पर्यटकलाई विसुद्व स्थानिय अर्गानिक खान्कि दिन्छौं ।’ संचालक टेक बहादुर कठायतले भने । विश्वमा रेड पाण्डाको संख्या जम्मा २५ सय को हाराहारीमा भएको अनुमान छ । रेड पाण्डाको औसत आयु ८ देखि १० वर्ष हुन्छ । यसले एक दिनमा करीब दुई लाख बाँसका पात खान सक्छ ।
रेडपाण्डाले जेठदेखि साउन महिनामा सन्तान जन्माउँछ । करीब १८ महिनाको उमेर पछि प्रजननका लागि सक्षम बन्छन् । नेपालमा हाब्रेको संरक्षणमा रेड पाण्डा नेटवर्क क्रियाशील छ । यसले मुलुकभित्रका ३५ जिल्लामा अध्ययन गरिसकेको छ । ताप्लेजुङ, पाँचथर, इलाम, संखुवासभा, सोलुखुम्बु, खोटाङ, भोजपुर, दोलखा, रामेछाप, सिन्धुपाल्चोक, नुवाकोट, रसुवा, धादिङ, लमजुङ, म्याग्दी, बागलुङ, रोल्पा, डोल्पा, लमजुङ, भोजपुर, रुकुम, जाजरकोट, जुम्ला, मुगु र कालिकोटमा रेड पाण्डा पाइन्छ ।